Rosnący do dzisiaj w lesie radogoskim dąb „Kosynier” był bezpośrednim świadkiem rozpoczęcia działań powstańczych na terenie Łodzi i okolic – to właśnie tam zebrali się ochotnicy, którzy utworzyli oddział powstańczy. Przewodził im ks. Józef Czajkowski - wikariusz z parafii Najświętszej Marii Panny i rzemieślnik Teodor Rybicki. Łodzianie walczyli m.in. w lesie pod Dobrą; wielu z nich stracono lub zesłano na Sybir. Powstanie styczniowe w Łodzi upamiętniają: tablica przy ul. Łagiewnickiej 27 (gdzie wykonywano wyroki na przywódcach cywilnych) oraz Krzyż Powstańczy (na przecięciu ulic Łagiewnickiej i Inflanckiej) – w 1863 roku był tam las, tzw. Grabinka, gdzie wykonywano wyroki na wojskowych uczestnikach powstania. Jednym z nich był Ignacy Radziejowski, ps. Mucha (1832–1864) – syn powstańca listopadowego Aleksandra Radziejowskiego i Marianny z d. Czernielewskiej. W Łodzi znalazł się w 1892 r. z ramienia Rządowej Komisji Skarbu (pracował jako kontroler w fabryce tytoniowej Landau i Spółka). Z polecenia Komitetu Centralnego Narodowego został pierwszym powstańczym naczelnikiem miasta Łodzi. Początkowo zajmował się organizacją siatki konspiracyjnej, gromadzeniem broni. Później brał udział w walkach, pełnił funkcję oficera i dowódcy strzelców. Zdradzony przez przyjaciela, został pojmany przez Rosjan w sierpniu 1863 r. Skazano go na śmierć po półrocznym śledztwie (wyrok wykonano 6 lutego 1864 r.)

W Bibliotece UŁ znajdują się Akta sprawy Ignacego Radziejowskiego, naczelnika m. Łodzi, sądzonego w sądzie wojennym w Łodzi w r. 1864.(...) (Akc. Rps. 7045). Liczący 98 kart poszyt zawiera oryginały oraz kopie dokumentujące końcowe miesiące życia Radziejowskiego. Są wśród nich zeznania, materiały dowodowe (poświadczenia rozkazy wojskowe, raporty), listy rodziny skazanego, m.ni. : Raport o ‘zaborze pieniędzy’ (ponownym) z Filii Banku Polskiego w Łodzi, z dn. 20 kwietnia/ 2 Maja 1863, podpisane przez prez. Rosickiego, adresowane do „Wielmożnego Częściowego Naczelnika Wojennego Powiatu Łęczyckiego” (k. 3); Rozkaz z podpisem Muchy dotyczący Kolonii Będków, 3 sierpnia 1863 (k. 8); Odezwa [Wydział Wojskowy d. 30 Kwietnia 1863, Naczelnik Siły zbrojnej ziemi Łęczyckiej; sygn.. Mucha, J. Sawicki] (k. 12); „Rozkaz Wydziału Administracyjnego do Naczelnika Siły Zbrojnej Ziemi Łęczyckiej z dn. 5 Maja 1863” (k. 14).

Szczególnie cenną grupą dokumentów są zeznania Radziejowskiego (w tym spisane jego ręką). Oświadcza w nich m.in.: „Zupełnie żadnym Naczelnikiem bandy nie byłem ani też oficerem tylko wyłącznie byłem iednostka której kazano uczyć poruszeń ciała”. Z biogramu Radziejowskiego wiemy, że w czasie kilkumiesięcznego procesu był torturowany, jednak nie wydał swoich towarzyszy. Skazano go na śmierć – jak wynika z Akt, miał być powieszony, jednak wyrok został zamieniony na rozstrzelanie. Ostatni dokument spisany ręką Radziejowskiego nosi datę 24 stycznia/5 Lutego 864 - dzień przed wykonaniem wyroku pisał: Wysoka Kommissyo, ponieważ przedstawiony i zapytany przez Naczelnika Wojennego wskutek mej prośby abym niebył karany śmiercią powieszenia a rozstrzelania objawiam że rzeczywiście nazywany byłem Mucha i papiery mnie przedstawione były mną podpisane. Ignacy Radziejowski (k. 77). W Aktach znajduje się również upoważnienie od ojca Radziejowskiego dla Ansberty Michalskiej [właścicielka dóbr Radogoszcz od 1862 r. – przyp. aut]: „iżby raczyła zająć się odbiorem wszelkich pozostałości po ś.p. synie moim Ignacym, który z wyroku Sądu Wojennego polowego w mieście Łodzi rozstrzelanym został (Lubartów dnia 12/24 Lutego 1864, Alexander Radziejowski” (k. 73). Kolejny dokument wymienia rzeczy, które pozostawił po sobie Radziejowski: „Futro szopy, materac z trzech poduszek, szlafrok, książek pięć, cygarniczka, lusterko, nóż i wideł srebrny, koszyczek z cukrem, skrzypce w futerale”. Przy niektórych pozycjach widnieje informacja, komu je oddać: „burka – po mej śmierci oddać Muranowiczowi, skrzypce - oddać x... Jakubowiczowi (...)” (k. 71-75). Materiały, które znajdują się w poszycie, towarzyszyły ostatnim chwilom Radziejowskiego, są zatem świadkiem tragicznych losów powstańczych. Na wspomnianym wyżej wpisie z prośbą o zmianę rodzaju kary śmierci zwraca uwagę charakter pisma, coraz mniej wyraźny, spisany – jak można przypuszczać – słabnącą ręką. Informacje zawarte w Aktach pozwalają również zweryfikować pewne fakty z życiorysu Radziejowskiego. Hasło w „Polskim Słowniku Biograficznym”, podaje jako miejsce zgonu „Grabinę pod Łodzią (wg źródeł polskich, zaś wg źródeł rosyjskich w Łodzi)”. Z Akt wynika, że nie była to Grabina, ale las zwyczajowo nazywany przez łodzian Grabinką. W poszycie znajduje się również list Zofii Radziejowskiej (k. 17), która przedstawia się w nim jako siostra - według opracowań siostry Radziejowskiego (Marianna Antonina oraz Prakseda Maria) zmarły.

Akta to niejedyne dokumenty rękopiśmienne w BUŁ, dotyczące wydarzeń 1863 roku. W kolekcji znajdują się również: „Pokwitowanie na 5333 zł 10 gr zabrane z Kassy Ekonomicznej Miasta Pabianic dnia 21 maja 1863 roku” (pokwitowanie zawiera podpisy: Szef Sztabu Województwa Mazowieckiego Łuczycki oraz obecni: Radca honorowy Burmistrz Bartkiewicz, sekretarz i ławnicy Pabianic: A Skrzyński, P Świątkowski, Akc. Rps. 7460); „Raport Naczelnika miasta Zgierza o ruchach wojsk rosyjskich w okolicach Łodzi” (Zgierz, 14.06.1863, Akc. Rps. 7033); „Akta sprawy przeciwko powstańcom styczniowym Henrykowi Millerowi, Tomaszowi Rosse, Ksaweremu Kaluszkowskiemu i Władysławowi Konarskiemu przed rosyjskim sądem wojskowym w Łodzi” , Łódź 1864-1865, Akc. Rps. 7046). Wymienione rękopisy zostały udostępnione w ramach niniejszego projektu w Bibliotece Cyfrowej UŁ. Dotyczą Łodzi, Pabianic i Zgierza, dzięki czemu stanowią cenny materiał badawczy dla historyków regionu.

opracowała Maria Strzelecka

Bibliografia

• Łodzianizmy. Grabinka i Grabieniec – grabowy las, którego już nie ma: Urząd Miasta Łodzi
• Samborska-Kukuć D., Kilka komentarzy do wspomnień Józefa Zajączkowskiego (Notatki z czasów powstania w r.1863 a mianowicie w m. Łodzi i jego okolicach), „Przegląd Nauk Historycznych” 2019, R.XVIII, NR 1, [dostęp] http://dx.doi.org/10.18778/1644-857X.18.01.10
• Szlakiem powstańców styczniowych: Urząd Miasta Łodzi
• Śmiałowski J., Radziejowski Ignacy, Polski Słownik Biograficzny, Wrocław 1987, s. 63.
• Walczak T., Powstanie styczniowe. Mit, który przyczynił się do odzyskania niepodległości: Urząd Miasta Łodzi