Najstarsze urzędowe, rękopiśmienne zbiory BUŁ dotyczące historii Łodzi to kolekcja trzynastu dokumentów z lat 1827-1870, w języku polskim i rosyjskim (sygn. Akc. Rps. 7451/1-13). Większość z nich została sporządzona przez Magistrat m. Łodzi, a zakres poruszanych spraw obejmuje przede wszystkim kwestie zarządzania infrastrukturą miejską (wypłaty za remonty na terenie miasta), organizacji życia społecznego czy powstawania nowych miejsc na wyznaniowej mapie Łodzi (budowa parafii ewangelickiej). Kolekcja zawiera:

• 1. [Polecenie wypłaty należności Stanisławowi Wilczyńskiemu za wykonanie krucyfiksu], Łódź, 31 marca 1827
• 2. [Upoważnienie dla Kasy Miejskiej do wypłaty funduszy na sprowadzenie pastora do parafii ewangelickiej], Łódź, 16 kwietnia 1827
• 3. [Zawiadomienie o nabożeństwach z okazji imienin cara Mikołaja Aleksandrowicza], Łódź, [po 1850]
• 4. [Upoważnienie Kasy Miejskiej do wypłaty należności na kupno desek na prycze dla wojska], Łódź, 4 stycznia 1863
• 5. Wyciąg z Protokółu posiedzenia Rady Miejskiej Miasta Łodzi, Łódź, 13/25 sierpnia 1863: Dokument dotyczy podniesienia funduszu na budowę pomp, studzien oraz mostów. Zawiera między innymi listę członków obecnych na posiedzeniu (nazwiska): Ginsberg, Grohman, Jarzębowski, Sudra, Likiernik, Ludwig
• 6. [Polecenie wypłaty za prace wykonane przy studniach miejskich], Łódź, 19/31 Grudnia 1863; Upoważnienie dla Kasy Ekonomicznej do wypłaty robotnikom: Rudolfowi Redlich, Janowi Fremd, za prace wykonane przy studniach w Rynku Starego Miasta, przed Ratuszem oraz przy ulicy Brzezińskiej. Dokument z odręcznymi podpisami: Prezydent A. Rosicki, L. Grohman, August Dressler, Bernhard Ginsberg
• 7. [Zaświadczenie dotyczące metryki urodzenia Abrama... Feldman], Łódź, 7/14 Września 1865
• 8. Wyciąg z Protokołu Posiedzeń Rady Miejskiej Miast Łodzi, Łódź, 30 Listopada/12 Grudnia 1865
• 9. [Polecenie zapłaty za wykonane naprawy pomp miejskich], Łódź, 20 Września/2 Października 1866
• 10. [Obwieszczenie o licytacji drzewa opałowego i użytkowego na liniach reperacyjnych Osady Mania], Łódź, 2/14 Listopada 1866
• 11. [Dokument dotyczący wypłaty należności dla Frydrycha Sztark za naprawdę mostów w Łodzi], Łódź, 19/31 Grudnia 1866
• 12. Prezident" goroda Lodzi V ' Lodzinskuû Gorodskuû Kassu, Łódź, [po 1870]
• 13. Sčет, Łódź, 13 sierpnia 1884

Najstarsze dokumenty z kolekcji dotyczą parafii ewangelickiej. Spisane na papierze czerpanym, datowane na rok 1827 (marzec i kwiecień), upoważniają Kasę Miejską do wypłat na wskazane cele: “za zrobienie krucyfiksu” oraz “złotych polskich sześćdziesiąt użyć się maiące w interesie sprowadzenia Pastora dla tuteyszey Parafii Ewangelickiey”. Sygnatariuszami dokumentów są, m.in. Jan Adamowski – kupiec, właściciel szynku przy Rynku Nowego Miasta oraz Karol Tangermann – ostatni burmistrz Łodzi i jednocześnie jej pierwszy prezydent. Jak podają źródła, „Komitet Budowy pierwszego łódzkiego kościoła ewangelickiego założono w marcu 1825 roku. W jego szeregach znalazł się pastor Heinrich Bando ze Zgierza, łódzki przedsiębiorca Christian Wendisch i kupiec Johann Adamowski. Z polecenia Rajmunda Rembielińskiego miejsce dla świątyni wyznaczono na narożnej działce Nowego Rynku tuż przy trakcie piotrkowskim.(...) Dom pastora wzniesiono już w lutym 1827 roku. W tym samym czasie stały też mury kościoła, jednak przedłużające się prace wykończeniowe trwały jeszcze do końca następnego roku. Obiekt poświęcono i oddano do użytku dopiero 26 lipca 1829 roku. Kościół otrzymał wezwanie św. Trójcy i był pierwszą w Łodzi murowaną budowlą sakralną” (por. https://osadnicy.info/miejsca/koscioly/kosciol-ewangelicko-augsburski-w-lodzi-sw-trojcy/). Pastorem pierwszej parafii ewangelickiej był sprowadzony z Saksonii Fryderyk Metzner, a wykonano ją według projektu architekta województwa mazowieckiego Bonifacego Witkowskiego (por. Janik A., Łódź - miasto wielu wyznań).

W kolekcji znajdują się również upoważnienia Komitetu Budowy Studzien dla wspomnianej Kasy Miejskiej do wypłat „za dopełnione roboty około Studzien (…) na Starym Mieście (rynek), studni przed Ratuszem, studni w ul. Brzezińskiej” (grudzień 1863 r., prezydent A. Rosicki, L. Grohmann, A. Dressler); potwierdzenie wypłaty należności „za reperację pomp przy ulicy Nawrot i Piotrkowskiej” oraz naprawę mostów (1866, sygn. prezydent E. Pohlens, sekretarz Bednarzewski). Co ciekawe, podają nazwiska wykonawców prac oraz wysokość wynagrodzenia: Rudolf Redlich dostarczył „rury żelazne, kamienie odciekowe i ozdoby do studni w Rynku Starego Miasta i otrzymał „Rs. 399 k 48 ½; (...)”, zaś Jan Fremd wykopał i wycembrował studnię przed Ratuszem (za kwotę „Rs 106 k. 10)”. Temat infrastruktury miejskiej pojawia się także w wyciągach z protokołów posiedzeń Rady Miejskiej Miasta Łodzi (sierpień 1863). Wśród dokumentów Magistratu m. Łodzi znajdują się ponadto: zawiadomienie z podpisem prezydenta Franciszka Traegera, dotyczące uczestnictwa w nabożeństwach z okazji imienin cara Mikołaja Aleksandrowicza („święto galowe dworskie klassy pierwszej”); polecenie wypłaty należności za kupienie desek na prycze dla wojska (styczeń 1863 r.); zaświadczenie z akt stanu cywilnego z 1865 r. oraz obwieszczenie o licytacji drewna opałowego z 1866 r.

Dokumenty magistratu jako źródło informacji o mieście odnotowują szereg danych: daty, nazwiska, nazwy ulic i wykonywanych usług oraz poniesione koszty. Ponadto, zbiór wymienionych wyżej dokumentów, choć fragmentaryczny, rzuca światło na zakres spraw i działań podejmowanych przez władze miasta, a także na etapy formowania się Łodzi jako ośrodka wielowyznaniowego. Dokumenty państwowe (w tym przypadku Magistratu m. Łodzi) „ukazują klimat społeczny, polityczny i gospodarczy danego okresu (...). Świadczą o tym, w jaki sposób człowiek rozwijał, organizował i administrował swoją społecznością”. Dzięki randze urzędowej stanowią wiarygodne źródło do badań nad historią Łodzi.

opracowała Maria Strzelecka

Bibliografia

• Grzegorczyk A., Dzieje łódzkich parafii ewangelicko-augsburskich w XIX i na początku XX, „Łódzkie Studia Teologiczne” 25/4, 2016, s. 89–101.
• Janik A., Łódź - miasto wielu wyznań, 24 czerwca 2005, https://www.lodz.ap.gov.pl/art,60,lodz-miasto-wielu-wyznan
• Kita J., Wstęp, [w:] Łódź poprzez wieki, 1820–1914, Kita J. (red.), s. 8–9, Łódź 2023
• Kopczyńska-Jaworska B., Ewangelicy łódzcy w przestrzeni miasta, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne” 4, 133-141, 2000, studia_etnologiczne_i_antropologiczne-r2000-t4-s133-141.pdf
• Kowalczyński K., Łódź przełomu wieków, Łódź 2011
• Odnaleziono pozostałości po jednej z najstarszych w Łodzi publicznych studni: Urząd Miasta Łodzi
• https://osadnicy.info/miejsca/koscioly/kosciol-ewangelicko-augsburski-w-lodzi-sw-trojcy/