Według danych Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Brazylii żyją około 2 miliony osób polskiego pochodzenia. W 2019 roku obchodziliśmy 150-lecie osadnictwa polskiego w kraju, który już od 2. połowy XIX wieku stał się wielu Polaków nową ojczyzną. Dotarł tam również Florestan Rozwadowski – inżynier, kartograf, który jako pierwszy zajmował się pomiarami topograficznymi Amazonki. Jego żoną była księżniczka Brecciano Rafaella Vitaliani, a synami – Antoni Stanisław Rozwadowski, późniejszy konsul Włoch w Chicago oraz Oktaw. Składająca się z blisko 60 listów kolekcja korespondencji rodziny Rozwadowskich ze zbiorów Biblioteki UŁ obejmuje listy z lat 1848-1913. Znajdują się w niej również karty korespondencyjne, fotografie oraz wycinki z gazet. Listy wysyłane były z różnych miejsc w Europie (Paryż, Turyn itd.) oraz częściowo z Ameryki Południowej (Rio de Janeiro). Zostały spisane w języku polskim lub francuskim, na niektórych znajdują się złocone monogramy rodowe oraz pieczęcie lakowe. W kolekcji znajdziemy listy: Florestana Rozwadowskiego; Oskara Rozwadowskiego; Antoniego Rozwadowskiego do Ryszarda i Agnieszki Rozwadowskich oraz do Heleny z Rozwadowskich Szczepańskiej; Rafaelli Vitaliani; Julii Bystrzonowskiej; Heleny z Rozwadowskich.

Florestan Brutus Rozwadowski (ur. 1822* – zm. 1879) wywodził się z hrabiowskiej linii rodu Rozwadowskich (jego pradziad Antoni był kasztelanem halickim). W latach 1837-1842 studiował inżynierię wojskową w Wiedniu. W Weronie awansował do stopnia kapitana. Tam też poznał księżniczkę Brecciano – Rafaellę Vitaliani. Nie otrzymawszy zgody wojskowej na poślubienie Rafaelli wystąpił z wojska potajemnie wziął ślub. Brał udział w powstaniu węgierskim, przez pewien czas przebywał w Turcji. Następnie przez Włochy wyemigrował do Brazylii , gdzie wstąpił do armii brazylijskiej – „jako major inżynierii a z czasem pułkownik i członek sztabu generalnego” – por. PSB). Nazywany jest „ojcem topografii brazylijskiej”, ponieważ jako pierwszy – co podkreślają liczne opracowania – zajął się pomiarami topograficznymi Amazonki i jej dopływów, sporządził również pierwsze mapy brazylijskiego interioru (por. Stawicki R., 150 lat osadnictwa polskiego w Brazylii, s. 4). Jest autorem wydanego własnym sumptem dziełka o kolonizacji rolniczej Brazylii (1857 r., Rząd i kolonizacja – zaangażowanie cudzoziemców w Brazylii) [por. Bibliografia: wykaz prac Rozwadowskiego – przyp. aut.]

Na wieść o wybuchu powstania styczniowego Rozwadowski wrócił do Europy, gdzie zamierzał brać udział w walkach powstańczych, o czym pisze do swojego wuja Ludwika (list z 9 października 1863, Paryż): Kochany mói Wuiaszku Ludwiku. (...) Po długich latach w służbie inżyniersko wojskowey nayprzód tureckiey a potem Brazylyiskiey spędzonych, nie mogłem się zachować oboiętnie i bezczynnie wobec chwili tak stanowczey dla kraiu i - edukacya starszych moich dwoch synów takoż do Europy nagliła, bo iuż są w 13tym i 9tym roku zycia rodem z Stambułu i z Rio. - Tak tedy 24go lipca odpłynałem z Rio Żaneiro, a przybywszy do Paryża i dzieci moie w szkole polskiej tu istniejącey - która iest na stopie naylepszych tutejszych zakładów edukacyinychumieściwszy, sam zdrowia, wpływem ekwatoryalnego brazylyiskiegoklimatu nadwyrężonego muszę pilnować abym się mógł do czynney służby sprawie którey wszelkie siły nasze winni iesteśmy – usposobić. Nie wiadomo, czy walczył w oddziałach powstańczych. W Paryżu został nominowany w 1864 r. komisarzem przy generalnym organizatorze Polskich Sił Morskich. Powrócił do Brazylii, gdzie został zarządcą prowincji São Paulo. Tam też zmarł 27 XI 1897 roku.

Żona Florestana, Rafaella (1821-1906) była pianistką, nauczycielką gry na fortepianie i kompozytorką. Pierwszy koncert w Rio de Janeiro zagrała w 1853 roku, wspólnie z portugalskim kompozytorem i skrzypkiem Francisco de Sá Noronha. Skomponowała operę Dois amores, której premiera odbyła się w Teatro Lírico Fluminense w 1861 roku (kopia cyfrowa opery:. Biblioteca Brasiliana Guita e José Mindlin: Dous amores : drama lyrico em tres actos. Poesia (imitação do italiano de Piave). W gazetach brazylijskich z tamtego okresu zachowały się ogłoszenia, w których Rafaella reklamował się jako doskonała i skuteczna nauczycielka gry na fortepianie. Po śmierci Florestana Rafaella znalazła się ze swoim synem Antonim w Chicago (Antoni pełnił tam funkcję konsula Włoch). Oboje zmarli w 1906 roku, w odstępie zaledwie 13 dni (Rafaella 23 kwietnia w wyniku zatrucia ulatniającym się gazem).

Korespondencja przechowywana w Bibliotece UŁ, a także towarzyszące jej fotografie (m.in. Antoniego Rozwadowskiego) oraz wycinki z gazet (dotyczące okresu, kiedy to Antoni pełnił funkcję konsula w Chicago) stanowią ciekawy i mało znany materiał do badań nad losami emigracyjnymi Polaków. Na szczególną uwagę zasługuje postać Florestana Rozwadowskiego, zasłużonego Polaka, a także jego żony – kobiety wykształconej, udzielającej się w życiu kulturalnym Rio de Janeiro.

*Data urodzenia za: Polski Słownik Biograficzny i Geografowie polscy: słownik biograficzny. W Encyklopedii PWN – 1805 r.

opracowała Maria Strzelecka

Bibliografia

• Geografowie polscy : słownik biograficzny, red. Jackowski A. et al., Kraków 2018
• Musica Brasilis - Rafaela Rozwadowska
• [Hasło] Rafaela de Rozwadowska, Enciclopédia Ilustrada do Choro no Séc. XIX, Casa do Choro
• Amorim de Paula P., A jovem pianista, a distinta amadora, a diletante (…), “Linha Mestra” 2021, nr 45, s. 187-199
• Poczet wielkich Polaków: Inż. Florestan Rozwadowski – RadioMaryja.pl
• Polonia w Brazylii – skąd w Ameryce Południowej 1,5 miliona osób pochodzenia polskiego? - Muzeum Historii Polski w Warszawie
• Polonii brazylijskiej obraz własny, polonicus.com.br/arquivos/zapiski.pdf
• Raffaella “Rachel” Vitaliani Rozwadowski (1821-1906) - Find a Grave Memorial
• Rozwadowski Florestan (Florian), Encyklopedia PWN: źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy
• Rozwadowski Florestan:
  Esboço do mapa do Solimôes e Maranon até Nauta, construido e retificado segundo as nações existentes e as própias observações pelo abaixo assignado enviado em commissão a bordo do vapor Marajó na occasião da 1ª expediçãao ao Peru da Companhia de Navegação e Comércio do Amazonas pelo exmo. prez. da prova. o Sr. Herculano Ferreira Penna / Florestan Rozwadowski [1858];
  O governo e a colonisação : appendice as idéas de propaganda de L. P. de Lacerda Werneck ... ; [1857] Relatorio da viagem do vapor Marajó da cidade da Barra do Rio Negro á povoação de Nauta na republica do Perú Rozwadowski, Florestan do, m. 1879
• Rozwadowscy. Kronika rodzinna, zebr. A. Rozwadowski, [dostęp online]
• Sheet music of Rafaela Rozwadowska
• Vitaliani Rafaela:
  Biblioteca Brasiliana Guita e José Mindlin: Dous amores : drama lyrico em tres actos. Poesia (imitação do italiano de Piave)